Sociology of Sanitation ( BASO-N-221 )

For English Medium ( Click Here )

рдЗрдХाрдИ-01 : рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ : рдЕрд░्рде, рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдПрд╡ं рдЕрдз्рдпрдпрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░

рд▓рдШु рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди (Short Answer Questions)

1. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХे рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХा рдХ्рдпा рдЕрд░्рде рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХे рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै – рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕े рдЬुрдб़े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░, рд╕ोрдЪ, рдкрд░ंрдкрд░ाрдПं, рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди। рдпрд╣ рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╡рд░्рдЧ, рдЬाрддि, рд▓िंрдЧ рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд▓ोрдЧ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рдХैрд╕े рдЕрдкрдиाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рд╕рдоाрдЬ рдкрд░ рдХ्рдпा рдк्рд░рднाрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕рдлाрдИ рд╕े рдЬुрдб़े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдФрд░ рд╕ोрдЪ рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХा рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै।


2. рд╡िрднिрди्рди рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рджी рдЧрдИ рдкрд░िрднाрд╖ाрдУं рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:

  • рдПрдоिрд▓ рджुрд░्рдЦीрдо – рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдоाрдЬ рдХो рдПрдХ рдиैрддिрдХ рд╕ंрд╕्рдеा рдоाрдиा рдФрд░ рд╕ाрдл-рд╕рдлाрдИ рдХो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрдХрддा рд╕े рдЬोрдб़ा।

  • рдоैрдХ्рд╕ рд╡ेрдмрд░ – рд╡े рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рдзाрд░्рдоिрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЬोрдб़рддे рд╣ैं।

  • рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी – рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рдкूрдЬा рд╕े рднी рдКंрдЪा рдмрддाрдпा।

  • рдмी. рдЖрд░. рдЕंрдмेрдбрдХрд░ – рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рдЬाрддि рдк्рд░рдеा рд╕े рдЬोрдб़ा рдФрд░ рджрд▓िрддों рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рд╕ुрдзाрд░рдиे рдХी рдмाрдд рдХी।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╡िрднिрди्рди рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░िрдпों рдиे рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рдиैрддिрдХрддा, рдзрд░्рдо, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдоाрдирддा рд╕े рдЬोрдб़ा рд╣ै।


3. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХे рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЗрд╕рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдмрд╣ुрдд рд╡्рдпाрдкрдХ рд╣ै, рдЬैрд╕े:

  • рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХी рдзाрд░рдгा

  • рдЬाрддिрдЧрдд рднेрджрднाрд╡ рдФрд░ рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ

  • рдорд╣िрд▓ाрдУं рдФрд░ рдмрдЪ्рдЪों рдкрд░ рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡

  • рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं (рдкрд░िрд╡ाрд░, рд╢िрдХ्рд╖ा, рдзрд░्рдо рдЖрджि) рдХे рд╕ाрде рд╕ंрдмंрдз

  • рдиीрддिрдпों рдФрд░ рд╕рд░рдХाрд░ी рдпोрдЬрдиाрдУं рдХा рдк्рд░рднाрд╡

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╣рд░ рд╡рд░्рдЧ рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдеा рдХे рд╕ाрде рдЗрд╕рдХे рд╕ंрдмंрдзों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै।


4. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХे рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рдЕрд░्рде рдПрд╡ं рдкрд░िрднाрд╖ा рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХे рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै – рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рдХेрд╡рд▓ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЖрджрдд рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоाрдирдиा। рдЗрд╕рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕рдлाрдИ, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп, рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рдЧрд░िрдоा рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд░ूрдк рдоें рдХी рдЬाрддी рд╣ै।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХेрд╡рд▓ рд╕рдлाрдИ рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд╕рдоाрдЬ рдХे рдвांрдЪे рд╕े рдЬुрдб़ा рдПрдХ рдЧрд╣рд░ा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрд╖рдп рд╣ै।


рдиिрдмंрдзाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╢्рди (Essay Type Questions)


1. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХे рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЗрд╕рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдПрдХ рдРрд╕ा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕рдлाрдИ, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп, рдЬाрддि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा, рд▓ैंрдЧिрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै।

рдпрд╣ рдХेрд╡рд▓ рд╕рдлाрдИ рдХा рд╡िрд╖рдп рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдпрд╣ рджिрдЦाрддा рд╣ै рдХि рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рднेрджрднाрд╡, рд╢िрдХ्рд╖ा, рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╕्рдеिрддि рдФрд░ рд╕рд░рдХाрд░ी рдпोрдЬрдиाрдУं рд╕े рдЬुрдб़ी рд╣ुрдИ рд╣ै।

рдЕрдз्рдпрдпрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं:

  • рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡рд░्рдЧों рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рд╕्рддрд░

  • рдорд╣िрд▓ा рдФрд░ рдмाрд▓िрдХा рдХे рд▓िрдП рд╢ौрдЪाрд▓рдп

  • рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдеाрдиों рдХी рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा

  • рдХрдЪрд░ा рдк्рд░рдмंрдзрди

  • рдиीрддिрдпों рдФрд░ рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдЕрднिрдпाрди

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕рдлाрдИ рд╕े рдЬुрдб़े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬрдб़ों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХा рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै, рдЬो рдЬाрддि, рд▓िंрдЧ рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рд╕े рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ुрдЖ рд╣ै।


2. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХे рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдПрд╡ं рд╡िрдХाрд╕ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдПрдХ рдирдпा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд 20рд╡ीं рд╕рджी рдоें рд╣ुрдИ।

  • рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдиे рдЗрд╕рдХी рдиींрд╡ рд░рдЦी।

  • рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдмाрдж рд╕рд░рдХाрд░ी рдпोрдЬрдиाрдУं рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖंрджोрд▓рдиों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЗрд╕рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ।

  • рдмाрдж рдоें рдпрд╣ рд╢рд╣рд░ीрдХрд░рдг, рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ृрдж्рдзि, рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдФрд░ рдорд╣िрд▓ा рд╕рд╢рдХ्рддिрдХрд░рдг рд╕े рдЬुрдб़ рдЧрдпा।

рдЕрдм рдпрд╣ рдПрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдмрди рдЪुрдХा рд╣ै рдЬो рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕े рдЬुрдб़ी рд╣рд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдорд╕्рдпा рдкрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдЧांрдзीрдЬी рдХी рд╕ोрдЪ рд╕े рдЬрди्рдоा рдФрд░ рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рд╣рд▓ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдЖ।


рдЗрдХाрдИ-02: рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдФрд░ рдЕрди्рдп рд╕рдо्рдмрдж्рдз рдЖрдпाрдоों рдХे рд╕ाрде рдЗрд╕рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз: рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдФрд░ рдорд╣िрд▓ाрдПं


рдиिрдмंрдзाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╢्рди


1. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХे рд╡िрднिрди्рди рдЖрдпाрдоों рдХी рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХे рдХрдИ рдЖрдпाрдо рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬो рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╣рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдеा рд╕े рдЬुрдб़े рд╣ोрддे рд╣ैं:

  • рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा: рдирд╣ाрдиा, рд╣ाрде рдзोрдиा, рд╕ाрдл рдХрдкрдб़े рдкрд╣рдирдиा।

  • рдШрд░ेрд▓ू рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा: рдШрд░, рд░рд╕ोрдИ, рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдХी рд╕рдлाрдИ।

  • рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा: рд╕рдб़рдХें, рд╕्рдХूрд▓, рдЕрд╕्рдкрддाрд▓, рдмाрдЬाрд░ рдЖрджि рдХी рд╕рдлाрдИ।

  • рдЖрд░्рдеिрдХ рдЖрдпाрдо: рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рд▓ोрдЧ рдХрдо рдмीрдоाрд░ рдкрдб़рддे рд╣ैं рдЬिрд╕рд╕े рдЗрд▓ाрдЬ рдкрд░ рдЦрд░्рдЪ рдШрдЯрддा рд╣ै।

  • рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрдпाрдо: рдЬाрддि, рд▓िंрдЧ, рд╡рд░्рдЧ рдЖрджि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдоें рдЕрд╕рдоाрдирддा рджेрдЦी рдЬाрддी рд╣ै।

  • рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рдЖрдпाрдо: рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕े рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рднी рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рд╣рддा рд╣ै।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХेрд╡рд▓ рд╕рдлाрдИ рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд╡्рдпрдХ्рддि, рд╕рдоाрдЬ, рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдФрд░ рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ुрдЖ рдПрдХ рд╡्рдпाрдкрдХ рд╡िрд╖рдп рд╣ै।


2. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं? рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рд╡िрднिрди्рди рдЖрдпाрдоों рдХे рд╕ाрде рд╕рдо्рдмрди्рдз рдмрддाрдЗрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рдорддрд▓рдм рд╣ै – рд╢рд░ीрд░, рдШрд░, рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╕ाрдл-рд╕ुрдерд░ा рдФрд░ рд╕्рд╡рд╕्рде рд╣ोрдиा। рдЗрд╕рдХा рд╕ंрдмंрдз рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╣ै:

  • рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп: рдЧंрджрдЧी рд╕े рдмीрдоाрд░िрдпां рдлैрд▓рддी рд╣ैं।

  • рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг: рд╕ाрдл рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдЬीрд╡рди рдХो рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдмрдиाрддा рд╣ै।

  • рд╕рдоाрдЬ: рдЬाрддि, рд▓िंрдЧ рдФрд░ рд╡рд░्рдЧ рд╕े рдЬुрдб़ी рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХो рджिрдЦाрддी рд╣ैं।

  • рд╢िрдХ्рд╖ा: рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рд╕्рдХूрд▓ рдоें рдмрдЪ्рдЪे рдз्рдпाрди рд╕े рдкрдв़рддे рд╣ैं।

  • рдорд╣िрд▓ाрдПं: рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдХी рдХрдоी рд╕े рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдХрдаिрдиाрдЗрдпों рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा рд╣ै।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╣рд░ рдЖрдпाрдо рд╕े рдЬुрдб़ी рд╣ै – рдпрд╣ рд╕िрд░्рдл рд╕рдлाрдИ рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд╕рдо्рдоाрди, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдФрд░ рд╕рдоाрдирддा рдХी рдмाрдд рд╣ै।


3. рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдПрд╡ं рдорд╣िрд▓ाрдПं рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рдПрдХ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рд▓ेрдЦ рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХा рдорддрд▓рдм рд╣ै – рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╣рд░ рд╡рд░्рдЧ рдХो рд╕्рд╡рд╕्рде рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рджेрдиा। рдЗрд╕рдоें рд╕ाрдл рдкाрдиी, рд╢ौрдЪाрд▓рдп, рдХрдЪрд░ा рдк्рд░рдмंрдзрди рдЖрджि рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं।

рдорд╣िрд▓ाрдПं, рдЦाрд╕рдХрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें, рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХी рдХрдоी рдХे рдХाрд░рдг рдЕрдиेрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рддी рд╣ैं:

  • рдЦुрд▓े рдоें рд╢ौрдЪ рд╕े рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖ा

  • рдоाрд╕िрдХ рдзрд░्рдо рдХे рд╕рдордп рд╕ाрдл-рд╕рдлाрдИ рдХी рдХрдоी

  • рд╕ंрдХ्рд░рдордг рдХी рд╕рдорд╕्рдпा

  • рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдЧрд░िрдоा рдкрд░ рдЕрд╕рд░

рд╕рд░рдХाрд░ рдиे "рдмेрдЯी рдмрдЪाрдУ-рдмेрдЯी рдкрдв़ाрдУ", "рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рднाрд░рдд рдоिрд╢рди" рдЬैрд╕े рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рд╢ुрд░ू рдХिрдП, рд▓ेрдХिрди рдЕрд╕рд▓ी рдмрджрд▓ाрд╡ рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдФрд░ рднाрдЧीрджाрд░ी рд╕े рд╣ी рд╣ोрдЧा।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХे рд▓िрдП рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдмेрд╣рдж рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рд╡े рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд, рд╕्рд╡рд╕्рде рдФрд░ рдЖрдд्рдордиिрд░्рднрд░ рдмрди рд╕рдХें।


4. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдПрд╡ं рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдкрд░ рдкрдб़рдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рднाрд╡ों рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдкрд░ рдЧрд╣рд░ा рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़рддा рд╣ै:

  • рд╕ाрдл рдкाрдиी рдФрд░ рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рди рд╣ोрдиे рд╕े рдорд╣िрд▓ाрдПं рдХрдИ рдмीрдоाрд░िрдпों рдХी рд╢िрдХाрд░ рд╣ोрддी рд╣ैं।

  • рдоाрд╕िрдХ рдзрд░्рдо рдХे рд╕рдордп рд╕ाрдл-рд╕рдлाрдИ рди рдоिрд▓рдиे рд╕े рд╕ंрдХ्рд░рдордг рд╣ोрддा рд╣ै।

  • рдЧрд░्рднрд╡рддी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдЧंрджрдЧी рдоें рд░рд╣рдиा рднाрд░ी рдкрдб़рддा рд╣ै।

  • рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рд╢ौрдЪाрд▓рдп рди рд╣ोрдиे рд╕े рд▓рдб़рдХिрдпां рдкрдв़ाрдИ рдЫोрдб़ рджेрддी рд╣ैं।

  • рдоाрдирд╕िрдХ рддрдиाрд╡ рднी рдмрдв़рддा рд╣ै, рдЦाрд╕рдХрд░ рддрдм рдЬрдм рдЙрди्рд╣ें рдЦुрд▓े рдоें рд╢ौрдЪ рдЬाрдиा рдкрдб़े।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХी рдХрдоी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд╢рд░ीрд░ рдФрд░ рдорди рджोрдиों рдкрд░ рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рдЕрд╕рд░ рдбाрд▓рддी рд╣ै। рд╕ाрдл-рд╕ुрдерд░े рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд╕े рд╣ी рд╡े рд╕्рд╡рд╕्рде рд░рд╣ рд╕рдХрддी рд╣ैं।


рдЗрдХाрдИ-03: рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдФрд░ рдЕрди्рдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХे рд╕ाрде рдЗрд╕рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз


рд▓рдШु рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди


1. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдПрд╡ं рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд╕ंрдмंрдзों рдХी рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╡рд╣ рдкрд╣рд▓ी рд╕ंрд╕्рдеा рд╣ै рдЬрд╣ां рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рджी рдЬाрддी рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рдорд╣рдд्рд╡ рджेрдЧा, рддो рдмрдЪ्рдЪे рднी рдЗрд╕े рдЕрдкрдиाрдПंрдЧे। рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╣ी рдШрд░, рд░рд╕ोрдИ, рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдХो рд╕ाрдл рд░рдЦрддा рд╣ै।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХी рдЖрджрддों рдХी рдиींрд╡ рд░рдЦрддा рд╣ै।


2. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдПрд╡ं рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХे рд╕ंрдмंрдзों рдкрд░ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЯिрдк्рдкрдгी рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдФрд░ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХा рд╕ीрдзा рд╕ंрдмंрдз рд╣ै। рд╕ाрдл рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд╕े рдмीрдоाрд░िрдпाँ рдирд╣ीं рдлैрд▓рддीं। рдЬैрд╕े – рдЧंрджा рдкाрдиी рдбाрдпрд░िрдпा, рдорд▓ेрд░िрдпा рдЬैрд╕े рд░ोрдЧ рд▓ाрддा рд╣ै।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рд╕े рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдЕрдЪ्рдЫा рд░рд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдмीрдоाрд░ी рд╕े рдмрдЪाрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै।


3. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рдХ्рдпा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рдмрдЪ्рдЪे рдЦुрд╢ी рд╕े рдЖрддे рд╣ैं। рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рди рд╣ोрдиे рдкрд░ рдмीрдоाрд░ी рдФрд░ рдбрд░ рд╕े рд╡े рд╕्рдХूрд▓ рдЫोрдб़ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╢ौрдЪाрд▓рдп рди рд╣ोрдиे рдкрд░ рд▓рдб़рдХिрдпां рд╕्рдХूрд▓ рдирд╣ीं рдЖрддीं।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдФрд░ рд╕्рдХूрд▓ рдоें рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдмрдв़ाрдиे рдоें рдорджрдж рдХрд░рддी рд╣ै।


4. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕ंрд╕्рдеा рд╕े рдХ्рдпा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░:
рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдПं рдЬैрд╕े рд╕рд░рдХाрд░ें, рд╕ंрд╕рдж рдЖрджि рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕े рдЬुрдб़े рдХाрдиूрди рдмрдиाрддी рд╣ैं। рдпे рдиीрддिрдпां рдФрд░ рдпोрдЬрдиाрдПं рдЬैрд╕े "рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рднाрд░рдд рдЕрднिрдпाрди" рдЬрдирддा рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдПं рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдоुрдЦ्рдп рдЗрдХाрдЗрдпां рд╣ोрддी рд╣ैं।


5. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдПрд╡ं рдзрд░्рдо рдХे рд╕ंрдмंрдзों рдХो рд╕рдордЭाрдЗрдпे।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрдзिрдХрддрд░ рдзрд░्рдоों рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рдкрд╡िрдд्рд░рддा рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдЬैрд╕े – рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдоें рдкूрдЬा рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╕्рдиाрди, рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдоें рд╡ुрдЬ़ू, рдИрд╕ाрдИ рдзрд░्рдо рдоें рд╕рдлाрдИ рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрджि।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рдзрд░्рдоों рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдФрд░ рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╢ुрдж्рдзрддा рд╕े рдЬोрдб़ा рдЧрдпा рд╣ै।


рджीрд░्рдШ рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди


1. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рдЕрди्рдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХे рд╕ाрде рд╕ंрдмंрдзों рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рд╕ंрдмंрдз рд╕рднी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рд╕े рд╣ै:

  • рдкрд░िрд╡ाрд░: рд╕ाрдл рд░рд╣рдиे рдХी рдЖрджрддें рдпрд╣ीं рд╕े рд╢ुрд░ू рд╣ोрддी рд╣ैं।

  • рд╢िрдХ्рд╖ा: рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕े рдмрдЪ्рдЪों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдмेрд╣рддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै।

  • рдзрд░्рдо: рдкрд╡िрдд्рд░рддा рдФрд░ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рдЬोрдб़рддा рд╣ै।

  • рд░ाрдЬрдиीрддि: рдпोрдЬрдиाрдПं рдФрд░ рдХाрдиूрди рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ैं।

  • рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп: рд╕рдлाрдИ рд╕े рдмीрдоाрд░िрдпों рд╕े рдмрдЪाрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै।

  • рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрд╕्рдеा: рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕े рдЙрдд्рдкाрджрдХрддा рдмрдв़рддी рд╣ै।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╣рд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд╕्рдеा рдХा рдЕрднिрди्рди рдЕंрдЧ рд╣ै рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ै।


2. рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХी рд╕्рдеिрддि рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХे рд╕ाрде рдЗрд╕рдХे рд╕ंрдмंрдзों рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХी рд╕्рдеिрддि рд╕ुрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ै, рдкрд░ंрддु рдЪुрдиौрддिрдпां рдЕрдм рднी рд╣ैं:

  • рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдХी рдХрдоी

  • рдХрдЪрд░ा рдк्рд░рдмंрдзрди рдХी рдЕрд╕рдлрд▓рддा

  • рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХी рдХрдоी

рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХी рднूрдоिрдХा:

  • рдкрд░िрд╡ाрд░: рдШрд░ рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдЕрдкрдиाрдиा

  • рд╢िрдХ्рд╖ा: рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рд╕рдлाрдИ рдХी рдЖрджрддें

  • рд╕рд░рдХाрд░: рдпोрдЬрдиाрдПं рдЪрд▓ाрдиा

  • рдзрд░्рдо: рд▓ोрдЧों рдХो рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рдиा

рд╕ाрд░ांрд╢:
рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рд╕ुрдзाрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХो рдоिрд▓рдХрд░ рдХाрдо рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा।


рдЗрдХाрдИ-04: рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕


рдиिрдмंрдзाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╢्рди


1. рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдк्рд░ाрдЪीрди рд╣ै।

  • рд╕िंрдзु рдШाрдЯी рд╕рдн्рдпрддा: рд╢рд╣рд░ों рдХी рдпोрдЬрдиा, рдиाрд▓िрдпां, рд╢ौрдЪाрд▓рдп рд╡िрдХрд╕िрдд рдеे।

  • рд╡ेрджों рдоें: рдЬрд▓ рд╢ुрдж्рдзि рдФрд░ рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╕рдлाрдИ рдкрд░ рдЬोрд░।

  • рдоौрд░्рдп рдФрд░ рдЧुрдк्рддрдХाрд▓: рдирдЧрд░ рдкाрд▓िрдХाрдПं рд╕рдлाрдИ рдХा рдз्рдпाрди рд░рдЦрддी рдеीं।

  • рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдХाрд▓: рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдлाрдИ рдк्рд░рдгाрд▓ी рд╢ुрд░ू рд╣ुрдИ рдкрд░ рджрд▓िрддों рдкрд░ рднाрд░ рдмрдв़ा।

  • рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдмाрдж: рдпोрдЬрдиाрдПं рдмрдиीं, рд▓ेрдХिрди рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рдмрдиी рд░рд╣ीं।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдкुрд░ाрдиी рд╣ै, рдкрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдордп рдоें рдЗрд╕े рдФрд░ рднी рд╕ुрджृрдв़ рдмрдиाрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।


2. рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдЖंрджोрд▓рди рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:

  • рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी: рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕े рднी рдмрдб़ा рдмрддाрдпा।

  • 1986 – рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо

  • 1999 – рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдЕрднिрдпाрди

  • 2014 – рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рднाрд░рдд рдоिрд╢рди: рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рдЕрднिрдпाрди, рдЬिрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдеा – рдЦुрд▓े рдоें рд╢ौрдЪ рдЦрдд्рдо рдХрд░рдиा, рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдиिрд░्рдоाрдг, рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдЖंрджोрд▓рди рдЧांрдзीрдЬी рд╕े рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЕрдм "рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рднाрд░рдд рдоिрд╢рди" рдЬैрд╕े рдмрдб़े рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЖрдЧे рдмрдв़ рд░рд╣ा рд╣ै।


рдЗрдХाрдИ–05: рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╕рд░рдХाрд░ी рдпोрдЬрдиाрдПं


1. рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдХौрди-рдХौрди рд╕ी рдпोрдЬрдиाрдПं рдЪрд▓ाрдИ рдЧрдИ рд╣ैं? рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рд╕рдордЭाрдЗрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдХрдИ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдпोрдЬрдиाрдПं рдЪрд▓ाрдИं:

  1. рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо (1986): рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдмрдиाрдиे рдкрд░ рдЬ़ोрд░।

  2. рдиिрд░ंрддрд░ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдЕрднिрдпाрди (1999): рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рдк्рд░рдпाрд╕।

  3. рдиिрд░्рдорд▓ рднाрд░рдд рдЕрднिрдпाрди (2012): рдЦुрд▓े рдоें рд╢ौрдЪ рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдЦрдд्рдо рдХрд░рдиा।

  4. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рднाрд░рдд рдоिрд╢рди (2014):

    • рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдФрд░ рд╢рд╣рд░ी рджोрдиों рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд▓ाрдЧू।

    • рд▓ोрдЧों рдХो рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдЙрдкрдпोрдЧ, рд╣ाрде рдзोрдиे рдХी рдЖрджрдд, рдХрдЪрд░ा рдк्рд░рдмंрдзрди рд╕िрдЦाрдиा।

    • рдЦुрд▓े рдоें рд╢ौрдЪ рд╕े рдоुрдХ्рдд (ODF) рдЧांрд╡ рдФрд░ рд╢рд╣рд░ рдмрдиाрдиा।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдХрдИ рдпोрдЬрдиाрдПं рдЪрд▓ाрдИं, рдЬिрдирдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рднाрд░рдд рдоिрд╢рди рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рднाрд╡ी рдФрд░ рдмрдб़ा рдЕрднिрдпाрди рд░рд╣ा рд╣ै।


2. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рднाрд░рдд рдЕрднिрдпाрди рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдПрд╡ं рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рднाрд░рдд рдЕрднिрдпाрди (2014) рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп:

  • рдЦुрд▓े рдоें рд╢ौрдЪ рдЦрдд्рдо рдХрд░рдиा

  • рд╣рд░ рдШрд░ рдоें рд╢ौрдЪाрд▓рдп

  • рдХрдЪрд░ा рдк्рд░рдмंрдзрди рд╕ुрдзाрд░рдиा

  • рд╣ाрде рдзोрдиे, рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рджेрдиा

  • рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдФрд░ рд╢рд╣рд░ी рджोрдиों рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХो ODF рдмрдиाрдиा

рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ:

  • рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд

  • рдкूрд░े рджेрд╢ рдХो рдЬोрдб़рдиे рд╡ाрд▓ा рдЖंрджोрд▓рди

  • рд╕्рдХूрд▓, рдХॉрд▓ेрдЬ, рдкंрдЪाрдпрддें рднी рд╢ाрдоिрд▓

  • рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рдЧрд░िрдоा рдХी рд░рдХ्рд╖ा

рд╕ाрд░ांрд╢:
рдпрд╣ рдЕрднिрдпाрди рднाрд░рдд рдХो рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ, рд╕्рд╡рд╕्рде рдФрд░ рдЧрд░िрдоाрдордп рдмрдиाрдиे рдХा рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ंрдХрд▓्рдк рд╣ै।


рдЗрдХाрдИ–06: рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддा


1. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХे рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд╕ंрдмंрдзों рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕े рдЬुрдб़ी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддाрдПं рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдЬाрддि рдФрд░ рд╡рд░्рдЧ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ैं:

  • рджрд▓िрддों рдФрд░ рд╕рдлाрдИрдХрд░्рдоिрдпों рдХो рдЧंрджा рдХाрдо рд╕ौंрдкा рдЬाрддा рд╣ै – рдпрд╣ рдЬाрддीрдп рднेрджрднाрд╡ рд╣ै।

  • рдЧрд░ीрдм рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рд╕рдлाрдИ рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдирд╣ीं рд╣ोрддी, рдЬрдмрдХि рдЕрдоीрд░ рдЗрд▓ाрдХों рдоें рд╣ोрддी рд╣ै।

  • рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рднी рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдХी рдХрдоी рд╕े рдЕрдзिрдХ рддрдХрд▓ीрдл рд╣ोрддी рд╣ै।

  • рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕рдлाрдИ рдХा рдХाрдо рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ों рдХो рд╕рдо्рдоाрди рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рдХेрд╡рд▓ рдХुрдЫ рдЬाрддिрдпों рдпा рд╡рд░्рдЧों рдкрд░ рдбाрд▓рдиा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै, рдЗрд╕े рдмрджрд▓рдиा рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣ै।


2. рдЬाрддि рдПрд╡ं рд▓िंрдЧ рдЖрдзाрд░िрдд рднेрджрднाрд╡ рдФрд░ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдоें рдЙрдирдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:

рдЬाрддि рдЖрдзाрд░िрдд рднेрджрднाрд╡:

  • рд╕рдлाрдИ рдХा рдХाрд░्рдп рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рджрд▓िрдд рдЬाрддिрдпों рдХो рд╕ौंрдкा рдЧрдпा।

  • рдЗрди्рд╣ें рдиिрдЪрд▓ा рдФрд░ рдЧंрджा рдХाрдо рд╕рдордЭा рдЧрдпा।

  • рдЗрд╕рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдоें рдКँрдЪ-рдиीрдЪ рдХी рднाрд╡рдиा рдмрдиी।

рд▓िंрдЧ рдЖрдзाрд░िрдд рднेрджрднाрд╡:

  • рдорд╣िрд▓ाрдПं рд╢ौрдЪ рдХे рд▓िрдП рдЦुрд▓े рдоें рдЬाрдиे рдХो рдордЬрдмूрд░।

  • рдоाрд╕िрдХ рдзрд░्рдо рдХे рджौрд░ाрди рд╕рдлाрдИ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рдХрдоी।

  • рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рджोрдиों рдХी рдЪुрдиौрддी।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рдЬाрддि рдФрд░ рд▓िंрдЧ рдЖрдзाрд░िрдд рднेрджрднाрд╡ рдиे рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрди्рдпाрдп рд╕े рдЬोрдб़ рджिрдпा рд╣ै – рдЗрд╕рд╕े рди рдХेрд╡рд▓ рдЧрд░िрдоा, рдмрд▓्рдХि рдЬीрд╡рди рд╕्рддрд░ рднी рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।


3. рд╕рдлाрдИ рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:

  • рд╕рдлाрдИрдХрд░्рдоी рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ैं, рдкрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╕рдо्рдоाрди рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा।

  • рд╡े рдЕрдХ्рд╕рд░ рджрд▓िрдд рдЬाрддिрдпों рд╕े рд╣ोрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЧंрджे рдХाрдоों рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдХрд░ рджिрдП рдЬाрддे рд╣ैं।

  • рдЙрди्рд╣ें рдЙрдЪिрдд рд╡ेрддрди, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा, рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдмрд░ाрдмрд░ी рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी।

  • рдЙрдирдХे рдХाрдо рдХो рдиीрдЪा рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдоाрдирд╕िрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдиुрдХрд╕ाрди рд╣ोрддा рд╣ै।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕рдлाрдИ рдХрд░्рдордЪाрд░ी рд╕рдоाрдЬ рдХी рд░ीрдв़ рд╣ैं, рдкрд░ рд╡े рдЖрдЬ рднी рдЕрд╕рдоाрдирддा, рддिрд░рд╕्рдХाрд░ рдФрд░ рд╢ोрд╖рдг рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ैं।


рдЗрдХाрдИ–07: рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХे рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рд╕рди्рджрд░्рдн рдФрд░ рдк्рд░рдоुрдЦ рдЪिрди्рддрдХ


1. рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рдХिрди-рдХिрди рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрдЪाрд░рдХों рдиे рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рд╣ै? рд╕рдордЭाрдЗрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдкрд░ рдХрдИ рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░िрдпों рдиे рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा:

  • рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी:

    • рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕े рднी рдЬ़्рдпाрджा рдЬ़рд░ूрд░ी рдмрддाрдпा।

    • рдЦुрдж рдЭाрдб़ू рд▓рдЧाрддे рдеे – рдмрд░ाрдмрд░ी рдФрд░ рд╕рдо्рдоाрди рдХा рд╕ंрджेрд╢।

  • рдмी. рдЖрд░. рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░:

    • рджрд▓िрддों рдХे рд╢ोрд╖рдг рдФрд░ рд╕рдлाрдИ рдХे рдХाрд░्рдп рд╕े рдЬोрдб़рдиे рдХो рдЧрд▓рдд рдард╣рд░ाрдпा।

    • рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рдЧрд░िрдоा рдХी рдмाрдд рдХी।

  • рдПрдо. рдПрди. рд╢्рд░ीрдиिрд╡ाрд╕:

    • рдЬाрддि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╕рдлाрдИ рдХो рдиिрдЪрд▓े рд╡рд░्рдЧों рд╕े рдЬोрдб़рдиा рджिрдЦाрдпा।

  • рдЧाрдпрдд्рд░ी рдЪрдХ्рд░рд╡рд░्рддी рд╕्рдкिрд╡ाрдХ:

    • 'рд╕рдмрдСрд▓्рдЯрд░्рди' (рд╡ंрдЪिрдд рд╡рд░्рдЧ) рдХी рдЖрд╡ाрдЬ़ рдХो рд╕ाрдордиे рд▓ाрдиे рдХी рдмाрдд।

    • рд╕рдлाрдИрдХрд░्рдоिрдпों рдХो рднी рд╡ंрдЪिрдд рд╡рд░्рдЧ рдоाрдиा।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╡िрдЪाрд░рдХों рдиे рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рд╕िрд░्рдл рд╕рдлाрдИ рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд╕рдо्рдоाрди, рдЕрдзिрдХाрд░ рдФрд░ рдмрд░ाрдмрд░ी рд╕े рдЬोрдб़ा।


2. рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХे рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕ंрдмंрдзी рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:

  • рдЧांрдзीрдЬी рдиे рдХрд╣ा – "рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕े рднी рдЬ़्рдпाрджा рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣ै।"

  • рд╡े рдЦुрдж рд╕рдлाрдИ рдХрд░рддे рдеे – рдЗрд╕рд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЬाрддिрдЧрдд рднेрджрднाрд╡ рддोрдб़рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी।

  • рд╡े рдЪाрд╣рддे рдеे рд╣рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि, рд╣рд░ рд╡рд░्рдЧ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рдЕрдкрдиाрдП।

  • рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдиिрд░्рдоाрдг рдФрд░ рд╕рдлाрдИ рдХो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХ्рд░ांрддि рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рдоाрдиा।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рдЧांрдзीрдЬी рдХे рд▓िрдП рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдЖрдд्рдоा рдХी рд╢ुрдж्рдзрддा, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рдЖрдд्рдордиिрд░्рднрд░рддा рдХा рдк्рд░рддीрдХ рдеी।


3. рдбॉ. рднीрдорд░ाрд╡ рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░ рдХे рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕ंрдмंрдзी рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:

  • рдбॉ. рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░ рдиे рджेрдЦा рдХि рд╕рдлाрдИ рдХाрд░्рдп рдХो рдХेрд╡рд▓ рджрд▓िрддों рд╕े рдХрд░рд╡ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

  • рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕े рдЬाрддीрдп рд╢ोрд╖рдг рдФрд░ рдЕрдоाрдирд╡ीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдмрддाрдпा।

  • рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдлाрдИ рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा, рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдФрд░ рд╕рдо्рдоाрди рджिрд▓ाрдиे рдкрд░ рдЬ़ोрд░ рджिрдпा।

  • рдЙрдирдХा рдоाрдирдиा рдеा рдХि рдЬрдм рддрдХ рд╕рдлाрдИ рд╕े рдЬुрдб़ा рдХाрдо рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдирд╣ीं рдмंрдЯेрдЧा, рддрдм рддрдХ рдмрд░ाрдмрд░ी рдирд╣ीं рдЖрдПрдЧी।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рди्рдпाрдп рдФрд░ рд╕рдо्рдоाрди рд╕े рдЬोрдб़рддे рдеे, рдФрд░ рдЪाрд╣рддे рдеे рдХि рдЗрд╕े рд╕рднी рдЬाрддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ाрдЭा рдХिрдпा рдЬाрдП।


рдЗрдХाрдИ–08: рд╕рдлाрдИ рдХाрд░्рдп

(рдЗрд╕ рдЗрдХाрдИ рдоें рдХोрдИ рдк्рд░рд╢्рди рдирд╣ीं рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं)


рдЗрдХाрдИ–09: рдЧрд░ीрдмी рдФрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा


1. рдХ्рдпा рдЧрд░ीрдмी рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рдПрдХ рдЪुрдиौрддी рд╣ै? рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рд╣ाँ, рдЧрд░ीрдмी рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдмрдб़ी рдЪुрдиौрддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि:

  • рдЧрд░ीрдм рд▓ोрдЧों рдХे рдкाрд╕ рд╢ौрдЪाрд▓рдп, рд╕ाрдл рдкाрдиी рдФрд░ рдХрдЪрд░ा рдиिрдкрдЯाрди рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдирд╣ीं рд╣ोрддी।

  • рдЭुрдЧ्рдЧिрдпों рдФрд░ рдХрдЪ्рдЪी рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рд╕рдлाрдИ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдмेрд╣рдж рдЦрд░ाрдм рд╣ोрддी рд╣ै।

  • рдЧрд░ीрдм рд▓ोрдЧ рдЦुрд▓े рдоें рд╢ौрдЪ рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬिрд╕рд╕े рдмीрдоाрд░िрдпां рдлैрд▓рддी рд╣ैं।

  • рд╕рдлाрдИ рдХा рд╕ाрдоाрди (рдЬैрд╕े рд╕ाрдмुрди, рд╕ैрдиिрдЯрд░ी рдкैрдб) рдЦрд░ीрджрдиा рднी рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╣ोрддा рд╣ै।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рдЧрд░ीрдмी рд▓ोрдЧों рдХो рдмुрдиिрдпाрджी рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рд╕े рджूрд░ рд░рдЦрддी рд╣ै рдФрд░ рдмीрдоाрд░िрдпों рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджेрддी рд╣ै।


2. рдЧрд░ीрдмी рдХे рдХाрд░рдгों рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓िрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рднाрд░рдд рдоें рдЧрд░ीрдмी рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг:

  1. рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी: рд▓ोрдЧों рдХो рдХाрдо рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा, рдЖрдорджрдиी рдирд╣ीं рд╣ोрддी।

  2. рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдХрдоी: рдмिрдиा рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓ोрдЧ рдЕрдЪ्рдЫी рдиौрдХрд░ी рдирд╣ीं рдкा рд╕рдХрддे।

  3. рдмрдв़рддी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा: рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдкрд░ рджрдмाрд╡ рдмрдв़рддा рд╣ै।

  4. рдЕрд╕рдоाрдирддा: рдЕрдоीрд░ рдФрд░ рдЧрд░ीрдм рдоें рдмрд╣ुрдд рдлрд░्рдХ।

  5. рдЕрд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдпрдХрд░ рдЬीрд╡рди: рдмाрд░-рдмाрд░ рдмीрдоाрд░ рдкрдб़рдиे рд╕े рдХрдоाрдИ рдШрдЯрддी рд╣ै।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рдЧрд░ीрдмी рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी, рдЕрд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рдХрдоी рд╣ै, рдЬो рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рднी рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддा рд╣ै।


3. рдЧрд░ीрдмी рд╕े рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рдХौрди-рдХौрди рд╕ी рдЪुрдиौрддिрдпां рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ैं? рдЪрд░्рдЪा рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рдЧрд░ीрдмी рдХे рдХाрд░рдг рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕े рдЬुрдб़ी рд╕рдорд╕्рдпाрдПं:

  • рдЦुрд▓े рдоें рд╢ौрдЪ

  • рдЧंрджे рдкाрдиी рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ

  • рдХрдЪрд░े рдХा рдаीрдХ рд╕े рдиिрд╕्рддाрд░рдг рди рд╣ोрдиा

  • рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕рдорд╕्рдпाрдПं – рдЙрди्рд╣ें рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рдоिрд▓рддे

  • рдмрдЪ्рдЪों рдХा рдмीрдоाрд░ рдкрдб़рдиा – рдХ्рдпोंрдХि рд╕ाрдл-рд╕рдлाрдИ рдирд╣ीं рд╣ोрддी

рд╕ाрд░ांрд╢:
рдЧрд░ीрдмी рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рдЕрд╕рд░ рдкूрд░े рд╕рдоुрджाрдп рдХी рд╕ेрд╣рдд рдкрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै।


4. рдХ्рдпा рдЕрдзिрдХ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╕े рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддी рд╣ै? рдЗрд╕ рдХрдерди рдХी рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рд╣ाँ, рдЕрдзिрдХ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि:

  • рдЕрдзिрдХ рд▓ोрдЧ = рдЬ्рдпाрджा рдХрдЪрд░ा рдФрд░ рднीрдб़рднाрдб़

  • рд╕ाрдл рдкाрдиी, рд╢ौрдЪाрд▓рдп, рдХрдЪрд░ा рдиिрдкрдЯाрди рдЬैрд╕ी рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдкрд░ рджрдмाрд╡

  • рдЧंрджी рдмрд╕्рддिрдпों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг

  • рд╕рдлाрдИ рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХी рдХрдоी

рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े:
рдЬрдм рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдкрд░ рдЬ्рдпाрджा рд▓ोрдЧ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ोрддे рд╣ैं, рддो рд╕рдлाрдИ рдХा рд╕्рддрд░ рдЧिрд░рддा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрд╕рдоाрдирддा, рднीрдб़, рдФрд░ рдЕрд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдпрдХрд░ рдоाрд╣ौрд▓ рдмрдирддा рд╣ै।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдмрдв़рдиे рд╕े рд╕рдлाрдИ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рджрдмाрд╡ рдкрдб़рддा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдФрд░ рдЬीрд╡рди рд╕्рддрд░ рджोрдиों рдЧिрд░рддे рд╣ैं।


5. рдЕрдзिрдХ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рдХौрди-рдХौрди рд╕ी рдЪुрдиौрддिрдпों рдХो рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддी рд╣ैं? рдЪрд░्рдЪा рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:

  1. рдкाрдиी рдХी рдХрдоी

  2. рд╢ौрдЪाрд▓рдпों рдХी рдЕрдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕ंрдЦ्рдпा

  3. рдХрдЪрд░े рдХा рдвेрд░ рд▓рдЧрдиा

  4. рдмीрдоाрд░िрдпों рдХा рдлैрд▓ाрд╡

  5. рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╕ेрд╡ाрдУं рдкрд░ рджрдмाрд╡

рд╕ाрд░ांрд╢:
рдЕрдзिрдХ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╕рдлाрдИ рд╕े рдЬुрдб़ी рд╣рд░ рд╕ुрд╡िрдзा рдкрд░ рдмोрдЭ рдбाрд▓рддी рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд╢рд╣рд░ рдФрд░ рдЧांрд╡ рджोрдиों рдоें рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рдмрдв़ рдЬाрддी рд╣ैं।


рдЗрдХाрдИ–10: рдЕрдкрд╢िрд╖्рдЯ – рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдФрд░ рдиिрдЬी рд╕्рдеाрди


1. рдЕрдкрд╢िрд╖्рдЯ рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं? рдЬैрд╡-рдЕрдкрдШрдЯрдиीрдп рдФрд░ рдЕрдЬैрд╡-рдЕрдкрдШрдЯрдиीрдп рдЕрдкрд╢िрд╖्рдЯों рдоें рдЕंрддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрдкрд╢िрд╖्рдЯ (waste) рд╡े рдЪीрдЬें рд╣ोрддी рд╣ैं рдЬो рд╣рдо рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рдлेंрдХ рджेрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े – рдЦाрдиा, рдк्рд▓ाрд╕्рдЯिрдХ, рдмोрддрд▓ें, рдкुрд░ाрдиे рдХрдкрдб़े рдЖрджि।

рдЕрдкрд╢िрд╖्рдЯ рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣ोрддे рд╣ैं:

(A) рдЬैрд╡-рдЕрдкрдШрдЯрдиीрдп (Biodegradable):

  • рдпे рдЕрдкрд╢िрд╖्рдЯ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕рдб़рдХрд░ рдоिрдЯ्рдЯी рдоें рдоिрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं।

  • рдЬैрд╕े – рд╕рдм्рдЬी рдХे рдЫिрд▓рдХे, рдмрдЪा рд╣ुрдЖ рдЦाрдиा, рдкрдд्рддिрдпाँ, рдЧोрдмрд░ рдЖрджि।

  • рдпрд╣ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд▓िрдП рд╣ाрдиिрдХाрд░рдХ рдирд╣ीं рд╣ोрддा।

(B) рдЕрдЬैрд╡-рдЕрдкрдШрдЯрдиीрдп (Non-Biodegradable):

  • рдпे рдЕрдкрд╢िрд╖्рдЯ рд╕рдб़рддे рдирд╣ीं рд╣ैं рдФрд░ рд▓ंрдмे рд╕рдордп рддрдХ рдк्рд░рдХृрддि рдоें рд░рд╣рддे рд╣ैं।

  • рдЬैрд╕े – рдк्рд▓ाрд╕्рдЯिрдХ, рд╢ीрд╢ा, рдзाрддु, рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдХрдЪрд░ा।

  • рдпे рдк्рд░рджूрд╖рдг рдмрдв़ाрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╣ाрдиिрдХाрд░рдХ рд╣ोрддे рд╣ैं।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рдЕрдкрд╢िрд╖्рдЯ рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣ोрддे рд╣ैं – рдЬैрд╡ рдЕрдкрд╢िрд╖्рдЯ рдЬो рдоिрдЯ्рдЯी рдоें рдоिрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं, рдФрд░ рдЕрдЬैрд╡ рдЕрдкрд╢िрд╖्рдЯ рдЬो рдк्рд░рджूрд╖рдг рдлैрд▓ाрддे рд╣ैं।


рдЗрдХाрдИ–11: рдоैрд▓ा рдвोрдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рдоुрдХ्рддि рдПрд╡ं рдкुрдирд░्рд╡ाрд╕

(рдЗрд╕ рдЗрдХाрдИ рдоें рдХोрдИ рдк्рд░рд╢्рди рдирд╣ीं рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं)


рдЗрдХाрдИ–12: рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХी рдиीрддिрдпां рдФрд░ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо


1. рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХी рдиीрддिрдпों рдФрд░ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХे рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдорд╣рдд्рд╡ рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдХрдИ рдиीрддिрдпां рдФрд░ рдпोрдЬрдиाрдПं рдмрдиाрдИ рдЧрдИं। рдЗрдирдХा рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдорд╣рдд्рд╡:

  • рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдмрдв़ी। рд▓ोрдЧ рд╕рдлाрдИ рдХो рдЬ़рд░ूрд░ी рдоाрдирдиे рд▓рдЧे।

  • рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдпрддा рдоें рдХрдоी рдЖрдИ рдХ्рдпोंрдХि рдЕрдм рд╕рднी рдХे рд▓िрдП рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ुрдИ।

  • рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╕्рдеिрддि рдмेрд╣рддрд░ рд╣ुрдИ – рдЙрди्рд╣ें рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдФрд░ рд╕ाрдл़ рд╕्рдеाрди рдоिрд▓े।

  • рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдоाрдирддा рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рдоिрд▓ा – рд╣рд░ рд╡рд░्рдЧ рддрдХ рд╕ुрд╡िрдзाрдПं рдкрд╣ुँрдЪीं।

  • рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп, рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдЧрд░िрдоा рдХी рднाрд╡рдиा рдмрдв़ी।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдиे рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा, рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХी рджिрд╢ा рдоें рдмрдб़ा рдмрджрд▓ाрд╡ рдХिрдпा।


2. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЪрд▓ाрдП рдЧрдП рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓िрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рднाрд░рдд рдоें рдХрдИ рдмрдб़े рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдЕрднिрдпाрди рдЪрд▓ाрдП рдЧрдП:

  1. рдиिрд░ंрддрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо (1986): рдЧाँрд╡ों рдоें рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдиिрд░्рдоाрдг рдФрд░ рд╕ाрдл-рд╕рдлाрдИ рдХे рд▓िрдП।

  2. рдХुрд▓ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдЕрднिрдпाрди (1999): рдмрдЪ्рдЪों рдФрд░ рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░।

  3. рдиिрд░्рдорд▓ рднाрд░рдд рдЕрднिрдпाрди (2012): рд╢ौрдЪ рдоुрдХ्рдд рднाрд░рдд рдХी рдУрд░ рдк्рд░рдпाрд╕।

  4. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рднाрд░рдд рдоिрд╢рди (2014): рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡्рдпाрдкी рдЖंрджोрд▓рди, рдЦुрд▓े рдоें рд╢ौрдЪ рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиा।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХे рд▓िрдП рдХрдИ рдпोрдЬрдиाрдПं рдЪрд▓ाрдИ рдЧрдИं рдЬिрдирдХा рдордХрд╕рдж рд▓ोрдЧों рдХो рд╕्рд╡рд╕्рде рдФрд░ рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдмрдиाрдиा рд╣ै।


3. рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдмाрдж рднाрд░рдд рдоें рдЪрд▓ाрдП рдЧрдП рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХे рдиाрдо рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдмाрдж рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп:

рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдордЙрдж्рджेрд╢्рдп
рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо          рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдиिрд░्рдоाрдг
рдХुрд▓ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдЕрднिрдпाрди100% рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиा
рдиिрд░्рдорд▓ рднाрд░рдд рдЕрднिрдпाрдирдЧाँрд╡ों рдХो рдЦुрд▓े рдоें рд╢ौрдЪ рд╕े рдоुрдХ्рдд рдХрд░рдиा
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рднाрд░рдд рдоिрд╢рдирджेрд╢рд╡्рдпाрдкी рд╕рдлाрдИ, рд╢ौрдЪाрд▓рдп, рдХрдЪрд░ा рдк्рд░рдмंрдзрди
рд╕ाрд░ांрд╢:

рднाрд░рдд рдиे рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдмाрдж рд╕рдлाрдИ рдХो рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рджी рдФрд░ рдХрдИ рдпोрдЬрдиाрдПं рдмрдиाрдИ рдЬिрд╕рд╕े рдЖрдо рдЬрдирддा рдХो рд╕ाрдл-рд╕рдлाрдИ рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдоिрд▓े।


4. “рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рднाрд░рдд рдЕрднिрдпाрди рдоिрд╢рди рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдиे рдЦुрд▓े рдоें рд╢ौрдЪ рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХिрдпा рд╣ै।” рдЗрд╕ рдХрдерди рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рднाрд░рдд рдоिрд╢рди (2014) рдХा рдоुрдЦ्рдп рд▓рдХ्рд╖्рдп рдеा – рдЦुрд▓े рдоें рд╢ौрдЪ рдХो рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдЦрдд्рдо рдХрд░рдиा। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП:

  • рдШрд░ों рдоें рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдмрдирд╡ाрдП рдЧрдП।

  • рд▓ोрдЧों рдХो рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдХिрдпा рдЧрдпा рдХि рдЦुрд▓े рдоें рд╢ौрдЪ рдХрд░рдиा рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХे рд▓िрдП рд╣ाрдиिрдХाрд░рдХ рд╣ै।

  • рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдФрд░ рдЧрд░िрдоा рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдЬрд░ूрд░ी рдеा।

  • рд╕्рдХूрд▓ों рдФрд░ рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдерд▓ों рдкрд░ рднी рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдмрдиाрдП рдЧрдП।

  • ODF (Open Defecation Free) рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХрдИ рд░ाрдЬ्рдпों рдиे рдкूрд░ा рдХिрдпा।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рднाрд░рдд рдоिрд╢рди рдиे рдЦुрд▓े рдоें рд╢ौрдЪ рдХी рдЖрджрдд рдХो рдЦрдд्рдо рдХрд░рдиे рдоें рдмрдб़ी рд╕рдлрд▓рддा рд╣ाрд╕िрд▓ рдХी рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рд╕ाрдл-рд╕ुрдерд░ा рдмрдиाрдпा।


5. рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдПрдХ рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХा рд╕рдоाрдЬ рдкрд░ рдЧрд╣рд░ा рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़ा рд╣ै:

  • рд▓ोрдЧों рдоें рд╕ाрдл рд░рд╣рдиे рдХी рдЖрджрдд рдмрдиी।

  • рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рд╕рдо्рдоाрди рдФрд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдоिрд▓ी।

  • рдмीрдоाрд░िрдпों рдоें рдХрдоी рдЖрдИ рдЬैрд╕े – рдбाрдпрд░िрдпा, рдорд▓ेрд░िрдпा рдЖрджि।

  • рдЧрд░ीрдмों рдХो рднी рд╕ाрдл-рд╕ुрдерд░ा рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоिрд▓ा।

  • рдмрдЪ्рдЪों рдХी рд╕्рдХूрд▓ рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдмрдв़ी рдХ्рдпोंрдХि рд╢ौрдЪाрд▓рдпों рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдмрдв़ी।

  • рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рдПрдХрддा рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рдоिрд▓ा।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдмрджрд▓ाрд╡ рд▓ाрдпा рд╣ै – рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп, рд╕рдо्рдоाрди рдФрд░ рд╕рдоाрдирддा рдХी рджिрд╢ा рдоें।


6. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдоें рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рднाрд╡рдиा рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓िрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдЕрдХेрд▓े рд╕рд░рдХाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддी, рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЬрди рд╕рд╣рдпोрдЧ рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै:

  • рдЬрдм рд▓ोрдЧ рдоिрд▓рдХрд░ рд╕ाрдл-рд╕рдлाрдИ рдХрд░рддे рд╣ैं рддो рдкрд░िрдгाрдо рдмेрд╣рддрд░ рд╣ोрддे рд╣ैं।

  • рдЧाँрд╡-рд╕рдоुрджाрдп рдоिрд▓рдХрд░ рдХाрдо рдХрд░ें рддो рдмрджрд▓ाрд╡ рд╕्рдеाрдпी рд╣ोрддा рд╣ै।

  • рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рд╕े рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ै।

  • рдорд╣िрд▓ाрдУं, рдпुрд╡ाрдУं рдФрд░ рдмрдЪ्рдЪों рдХी рднाрдЧीрджाрд░ी рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣ै।

  • NGO рдФрд░ рд╕рдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдЧрдардиों рдиे рднी рдмрдб़ी рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХी рд╕рдлрд▓рддा рддрднी рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдЬрдм рдкूрд░ा рд╕рдоाрдЬ рдоिрд▓рдХрд░ рдЗрд╕рдоें рднाрдЧ рд▓े рдФрд░ рдЗрд╕े рдЕрдкрдиी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рдоाрдиे।


рдЗрдХाрдИ–13: рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХा рдХाрд░्рдпाрди्рд╡рдпрди рдФрд░ рдЙрдкрдпोрдЧ


1. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХ्рдпा рд╣ै? рдЗрди рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХी рднूрдоिрдХा рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рд╡े рдпोрдЬрдиाрдПं рд╣ोрддी рд╣ैं рдЬो рд╕рд░рдХाрд░ рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдеाрдПं рд▓ोрдЧों рдХो рд╕ाрдл-рд╕рдлाрдИ рд╕े рдЬोрдб़рдиे рдХे рд▓िрдП рдЪрд▓ाрддी рд╣ैं।

рдЗрдирдХी рднूрдоिрдХा:

  • рд╢ौрдЪाрд▓рдп, рд╕ाрдл рдкाрдиी рдФрд░ рдХрдЪрд░ा рдк्рд░рдмंрдзрди рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рджेрдиा।

  • рд▓ोрдЧों рдХो рд╕ाрдл рд░рд╣рдиे рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рджेрдиा

  • рдмीрдоाрд░िрдпों рд╕े рдмрдЪाрд╡ рдХрд░рдиा।

  • рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХो рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рдЦрдиा।

  • рдорд╣िрд▓ाрдУं рдФрд░ рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЧрд░िрдоा рд╕े рдЬीрдиे рдХा рд╣рдХ рджेрдиा।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рд▓ोрдЧों рдХी рдЬ़िंрджрдЧी рдХो рд╕ाрдл, рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдФрд░ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдпрдкूрд░्рдг рдмрдиाрдиे рдоें рдЕрд╣рдо рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддे рд╣ैं।


2. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХे рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп:

  1. рдЦुрд▓े рдоें рд╢ौрдЪ рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиा

  2. рд╣рд░ рдШрд░ рдоें рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдмрдирд╡ाрдиा

  3. рд╕ाрдл рдкाрдиी рдФрд░ рд╕्рд╡рд╕्рде рдЬीрд╡рдирд╢ैрд▓ी рдХो рдмрдв़ाрд╡ा

  4. рдХрдЪрд░ा рдк्рд░рдмंрдзрди рдХो рд╕ुрджृрдв़ рдмрдиाрдиा

  5. рд▓ोрдЧों рдХो рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдХрд░рдиा

  6. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рдФрд░ рд╕्рд╡рд╕्рде рднाрд░рдд рдмрдиाрдиा

рд╕ाрд░ांрд╢:
рдЗрди рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХा рдордХрд╕рдж рдПрдХ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ, рд░ोрдЧ-рдоुрдХ्рдд рдФрд░ рдЬाрдЧрд░ूрдХ рд╕рдоाрдЬ рдмрдиाрдиा рд╣ै।


3. рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХे рдХाрд░рдгों рдкрд░ рдПрдХ рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХी рд╕्рдеिрддि рдмрд╣ुрдд рд╕рдордп рддрдХ рдЦрд░ाрдм рд░рд╣ी। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХी рдЬ़рд░ूрд░рдд рдеी:

  • рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЗрд▓ाрдХों рдоें рд╢ौрдЪाрд▓рдпों рдХी рдХрдоी

  • рдЦुрд▓े рдоें рд╢ौрдЪ рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рд╕े рдмीрдоाрд░िрдпों рдХा рдлैрд▓ाрд╡

  • рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдФрд░ рдЧрд░िрдоा рдХा рдоुрдж्рджा

  • рд╢ुрдж्рдз рдкाрдиी рдФрд░ рд╕рдлाрдИ рдХी рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХा рдЕрднाрд╡

  • рдмрдЪ्рдЪों рдоें рдмीрдоाрд░िрдпों рдХी рдЕрдзिрдХрддा

  • рд╕ाрдл़ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд╕े рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рд╕ंрднрд╡

рд╕ाрд░ांрд╢:
рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣ैं рддाрдХि рд▓ोрдЧों рдХा рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп, рдЧрд░िрдоा рдФрд░ рдЬीрд╡рди рд╕्рддрд░ рдмेрд╣рддрд░ рд╣ो।


4. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХे рдХाрд░्рдпाрди्рд╡рдпрди рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХो рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдХुрдЫ рдЬ़рд░ूрд░ी рдЪрд░рдг рд╣ोрддे рд╣ैं:

  1. рд╕्рдеिрддि рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди – рдХौрди-рд╕े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХिрддрдиी рдЬ़рд░ूрд░рдд рд╣ै।

  2. рдпोрдЬрдиा рдмрдиाрдиा – рд╕ंрд╕ाрдзрди, рд▓рдХ्рд╖्рдп рдФрд░ рд╕рдордп рддрдп рдХрд░рдиा।

  3. рд▓ोрдЧों рдХो рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдХрд░рдиा – рдЙрди्рд╣ें рдЗрд╕рдХे рдлाрдпрджे рд╕рдордЭाрдиा।

  4. рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХो рдЬोрдб़рдиा – рдкंрдЪाрдпрдд, NGO рдЖрджि।

  5. рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рджेрдиा – рд╕рдлाрдИрдХрд░्рдоिрдпों рдФрд░ рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХो।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХो рд╕рдлрд▓ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдкрд╣рд▓े рд╕े рдпोрдЬрдиा рдмрдиाрдиा рдФрд░ рд▓ोрдЧों рдХो рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдХрд░рдиा рдмेрд╣рдж рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣ै।


5. "рдХ्рдпा рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдХो рд▓ाрдн рд╣ोрддा рд╣ै?" рдЗрд╕ рдкрд░ рдПрдХ рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рдмिрд▓рдХुрд▓, рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рдлाрдпрджेрдоंрдж рд╣ैं:

  • рдмीрдоाрд░िрдпों рдоें рдХрдоी рдЖрддी рд╣ै।

  • рд╕рдоाрдЬ рд╕ाрдл рдФрд░ рд╕ुंрджрд░ рдмрдирддा рд╣ै।

  • рдмрдЪ्рдЪों рдФрд░ рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХा рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╕ुрдзрд░рддा рд╣ै।

  • рдЧрд░ीрдм рдФрд░ рдЕрдоीрд░ – рд╕рднी рдХो рд╕рдоाрди рд╕ुрд╡िрдзाрдПं рдоिрд▓рддी рд╣ैं।

  • рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдоाрдирддा рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рдоिрд▓рддा рд╣ै।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рд╕े рди рд╕िрд░्рдл рд╢рд░ीрд░, рдмрд▓्рдХि рд╕рдоाрдЬ рднी рд╕्рд╡рд╕्рде рд╣ोрддा рд╣ै – рдЗрд╕рд▓िрдП рдпे рдмेрд╣рдж рд▓ाрднрдХाрд░ी рд╣ैं।


6. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рдХौрди-рдХौрди рд╕ी рдЪुрдиौрддिрдпाँ рд╣ैं? рдЗрд╕ рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рдХुрдЫ рдоुрдЦ्рдп рдЪुрдиौрддिрдпाँ:

  • рд▓ोрдЧों рдХी рд╕ोрдЪ – рдХрдИ рд▓ोрдЧ рдЕрдм рднी рдЦुрд▓े рдоें рд╢ौрдЪ рдХрд░рддे рд╣ैं।

  • рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдХрдоी – рд╕ाрдл-рд╕рдлाрдИ рдХी рд╕рдордЭ рдирд╣ीं।

  • рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рдХрдоी – рдХुрдЫ рдЗрд▓ाрдХों рдоें рдкाрдиी рдпा рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдХी рдХрдоी।

  • рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡ рдХी рдХрдоी – рдмрдиे рд╣ुрдП рд╢ौрдЪाрд▓рдпों рдХा рдз्рдпाрди рдирд╣ीं।

  • рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдпा рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд▓ाрдкрд░рд╡ाрд╣ी

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХो рд╕рдлрд▓ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕ोрдЪ рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा – рджोрдиों рдХो рд╕ुрдзрд░рдиा рд╣ोрдЧा।


7. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиे рд╕ुрдЭाрд╡ рджीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рдХुрдЫ рдЙрдкрдпोрдЧी рд╕ुрдЭाрд╡:

  • рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдФрд░ рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдЕрднिрдпाрди рдЪрд▓ाрдиा

  • рд╣рд░ рдЧाँрд╡ рдФрд░ рдоोрд╣рд▓्рд▓े рдоें рдиिрдЧрд░ाрдиी рд╕рдоिрддि рдмрдиाрдиा

  • рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╕्рдХूрд▓ी рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рджेрдиा

  • рд╕्рдеाрдиीрдп рдиेрддृрдд्рд╡ рдХो рд╕рд╢рдХ्рдд рдХрд░рдиा

  • рд╕ाрдл-рд╕рдлाрдИ рдкрд░ рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдФрд░ рд╕рдо्рдоाрди рджेрдиा

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд▓ोрдЧों рдХी рднाрдЧीрджाрд░ी рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдмрдв़ाрдХрд░ рд╣рдо рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХो рдФрд░ рд╕рдлрд▓ рдмрдиा рд╕рдХрддे рд╣ैं।


рдЗрдХाрдИ–14: рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдЖंрджोрд▓рди – рд╕ुрд▓рдн рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рдЖंрджोрд▓рди


1. рд╕ुрд▓рдн рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рдХे рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХ्рдпा рд╣ै?

рдЙрдд्рддрд░:
рд╕ुрд▓рдн рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп:

  • рд╕ुрд▓рдн рд╢ौрдЪाрд▓рдпों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиा

  • рдоैрд▓ा рдвोрдиे рдХी рдк्рд░рдеा рдХो рдЦрдд्рдо рдХрд░рдиा

  • рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдФрд░ рдЧрд░िрдоा рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджेрдиा

  • рдорд╣िрд▓ाрдУं рдФрд░ рдЧрд░ीрдмों рдХे рд▓िрдП рд╕ाрдл-рд╕ुрдерд░े рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдиा

  • рд░ोрдЬ़рдЧाрд░ рдФрд░ рдкुрдирд░्рд╡ाрд╕ рдоें рдорджрдж рдХрд░рдиा

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕ुрд▓рдн рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा, рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рд╕рдо्рдоाрди рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ै, рдЦाрд╕рдХрд░ рд╡ंрдЪिрдд рд╡рд░्рдЧों рдХे рд▓िрдП।


2. рд╕ुрд▓рдн рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдЪрд░рдгों рдкрд░ рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓िрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рд╕ुрд▓рдн рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрдИ рдЪрд░рдгों рдоें рд╣ुрдЖ:

  1. 1970 рдоें рд╢ुрд░ुрдЖрдд – рдбॉ. рдмिрдиॉрдп рднाрд░рддी рдиे рд╢ुрд░ू рдХिрдпा।

  2. рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╢ौрдЪाрд▓рдпों рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा।

  3. рдорд╢ीрдиों рд╕े рд╕рдлाрдИ рдХाрд░्рдп рд╢ुрд░ू рдХिрдпा рдЧрдпा।

  4. рд╢िрдХ्рд╖ा, рдкुрдирд░्рд╡ाрд╕, рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХा рдХाрд░्рдп рдХिрдпा।

  5. рджेрд╢ рд╕े рдмाрд╣рд░ рднी рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдоॉрдбрд▓ рдЕрдкрдиाрдП рдЧрдП।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕ुрд▓рдн рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рдПрдХ рдЫोрдЯे рдк्рд░рдпाрд╕ рд╕े рд╢ुрд░ू рд╣ोрдХрд░ рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рддрд░ рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪ рдЧрдпा, рдЬिрд╕рд╕े рдХрд░ोрдб़ों рд▓ोрдЧों рдХो рд▓ाрдн рдоिрд▓ा।


3. рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╣ेрддु рд╕ुрд▓рдн рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдЙрдж्рднрд╡ рдХो рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рд╕рдордЭाрдЗрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рд╕ुрд▓рдн рдЖंрджोрд▓рди рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣ुрдЖ рдХ्рдпोंрдХि:

  • рдоैрд▓ा рдвोрдиे рдХी рдЕрдоाрдирд╡ीрдп рдк्рд░рдеा рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рдеी।

  • рд╡ंрдЪिрдд рд╡рд░्рдЧों рдХो рдЧंрджे рдФрд░ рдЕрдкрдоाрдирдЬрдирдХ рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдкрдб़рддे рдеे।

  • рд╢ौрдЪाрд▓рдпों рдХी рднाрд░ी рдХрдоी рдеी।

  • рдбॉ. рдмिрдиॉрдп рднाрд░рддी рдиे рдЗрд╕ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХो рдЦрдд्рдо рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ुрд▓рдн рд╢ौрдЪाрд▓рдпों рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХी।

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕ुрд▓рдн рдЖंрджोрд▓рди рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдФрд░ рд╕рдоाрдирддा рд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдХрджрдо рдеा, рдЬिрд╕рдиे рд▓ाрдЦों рд▓ोрдЧों рдХी рдЬ़िंрджрдЧी рдмрджрд▓ी।


4. рд╕ुрд▓рдн рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░्рдпों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।

рдЙрдд्рддрд░:
рд╕ुрд▓рдн рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рдХे рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░्рдп:

  • рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдФрд░ рдиिрдЬी рд╢ौрдЪाрд▓рдпों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг

  • рдоैрд▓ा рдвोрдиे рдХी рдк्рд░рдеा рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиा

  • рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдлैрд▓ाрдиा

  • рдкुрдирд░्рд╡ाрд╕ рдФрд░ рд░ोрдЬ़рдЧाрд░ рджेрдиा

  • рдаोрд╕ рдФрд░ рддрд░рд▓ рдЕрдкрд╢िрд╖्рдЯ рдк्рд░рдмंрдзрди

  • рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдкрд░ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдФрд░ рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕рд╣рдпोрдЧ

рд╕ाрд░ांрд╢:
рд╕ुрд▓рдн рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рдиे рд╕рдлाрдИ, рдЧрд░िрдоा рдФрд░ рдоाрдирд╡рддा рдХे рд▓िрдП рдмрдб़े рдХाрд░्рдп рдХिрдП, рдЬिрд╕рд╕े рднाрд░рдд рдоें рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рд╕्рддрд░ рдКंрдЪा рд╣ुрдЖ।

рдЕंрддिрдо рд╕ाрд░ांрд╢ (Full Summary):

  • рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХा рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╣рдоाрд░े рдЬीрд╡рди, рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╕े рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ै।

  • рдпрд╣ рди рдХेрд╡рд▓ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп, рдмрд▓्рдХि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдоाрдирддा, рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рдЧрд░िрдоा, рдФрд░ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рд╕े рднी рдЬुрдб़ा рд╣ै।

  • рд╕рд░рдХाрд░ी рдпोрдЬрдиाрдПं, рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рднाрдЧीрджाрд░ी, рдФрд░ рд╕ंрдЧрдардиों (рдЬैрд╕े рд╕ुрд▓рдн) рдХी рднूрдоिрдХा рдЗрд╕рдоें рдЕрд╣рдо рд░рд╣ी рд╣ै।

  • рд╣рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा, рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдЧрд░िрдоा рдХो рд╕ाрде рд▓ेрдХрд░ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫ рднाрд░рдд рдХी рдУрд░ рдмрдв़рддे рд░рд╣рдиा рдЪाрд╣िрдП।


Comments